Projekt DNA regionów Polski

Projekt Jedna Rodzina Jeden Świat

Projekt Jedna Rodzina Jeden Świat (One Family One World Project) to partnerstwo Living DNA i Eupedii zainicjowane w 2017 roku. Celem projektu jest odwzorowanie regionalnych różnic genetycznych na świecie z wysokim poziomem szczegółowości i dokładności w celu lepszego zrozumienia zarówno najnowszych, jak i starożytnych migracji i odkrycia, w jaki sposób ludzie są połączeni jako jedna wielka rodzina.

Zróżnicowanie genetyczne w Polsce

Kontekst historyczny

Polska pojawiła się jako podmiot polityczny w X wieku. Jej granice ulegały zmianom w toku dziejów, szczególnie wraz z postępem niemieckiej ekspansji na Pomorzu, w Prusach i na Śląsku, a później wraz z rosyjskim podbojem wschodniej Polski.

Cofając się do przeszłości, badania kopalnego DNA wykazały, iż współczesni Polacy są zadziwiająco podobni do ludności kultury ceramiki sznurowej z późnej epoki miedzi i wczesnej epoki brązu. Ci ludzie mieli mieszane pochodzenie: byli potomkami Proto-indo-Europejczyków ze stepów pontyjsko-kaspijskich i lokalnych neolitycznych rolników.

Później w trakcie epoki brązu, osiedlili się w południowej i zachodniej Polsce Proto-Celtowie. Następnie w toku epoki żelaza przybyły do Polski germańskie plemiona ze Skandynawii i północnych Niemiec, w szczególności Goci i Wandalowie. Północno-wschodnie krańce współczesnej Polski zamieszkiwli natomiast Bałtowie Zachodni.

Słowianie przybyli kilka wieków później z Rosji, Białorusi i Ukrainy. Po ustabilizowaniu się osadnictwa Słowian i wymieszaniu z wcześniejszymi populacjami, powstała Polska.

Epoka Brązu

Wkrótce przed ekspansją Indo-Europejczyków ze stepu, większość obszaru Polski zamieszkiwała ludność późnoneolitycznej kultury amfor kulistych (KAK). Zgodnie z najnowszymi publikacjami genetyków (Mathieson i in. 2018), osoby należące do populacji KAK z Kierzkowa na Kujawach, miały mieszane pochodzenie od neolitycznych rolników (ok. 75%) i od rdzennych mezolitycznych łowców-zbieraczy (ok. 25%). Trzej przebadani mężczyźni KAK należeli do haplogrupy Y-DNA I2a2, co czyni ją najstarszą znaną z terenu Polski linią chromosomu Y. Obecnie ok. 2% polskich mężczyzn jest nosicielami tej haplogrupy Y-DNA.

Przejście z Neolitu do Epoki Miedzi związane jest w Polsce z pojawieniem się kultury ceramiki sznurowej (KCSz). W tym okresie obserwujemy przybycie ludności i genów stepowych, języków indoeuropejskich oaz haplogrupy R1. Próbki DNA z terenów Polski z epoki miedzi i brązu posiadają indoeuropejskie linie Y-DNA takie jak R1+ (mężczyzna z Obłaczkowa koło Wrześni, datowany na lata 2865-2578 p.n.e.), R1a1a1-M417+ (mężczyzna z Łęk Małych nieopodal Kościana, datowany na 2286-2048 p.n.e. oraz dwaj mężczyźni z Rogalina k. Hrubieszowa, datowani na 1900-1615 p.n.e.), R1b1a1a2-M269 (trzej mężczyźni kultury pucharów dzwonowatych - KPDz - z miejscowości Samborzec w Małopolsce, datowani na 2400-2200 p.n.e.) oraz R1a1a1b1a2c-S24902 (mężczyzna z Gustorzyna na Kujawach, z lat 1953-1880 p.n.e. - obecnie do ok. 1% Polaków należy do tej samej linii S24902). Dwaj mężczyźni z epoki miedzi z Jagodna k. Wrocławia (datowani na ok. 2800 p.n.e.) mieli neolityczne haplogrupy G oraz I2, prawdopodobnie stanowili oni potomków po mieczu ludności KAK.

W Łękach Małych (powiat Grodzisk Wielkopolski) odkryto cmentarzysko kurhanowe ludności późnej fazy KCSz lub ludności proto-unietyckiej. Mężczyzna z haplogrupą R1a1a1-M417 był pochowany w kurhanie nr IV, który jest największym z czterech ocalałych (siedem uległo zniszczeniu w czasie II wojny światowej). Na tym cmentarzu swoich zmarłych chowali mieszkańcy pobliskiej warownej osady Bruszczewo (założonej ok. roku 2300 p.n.e.).

Ludność KCSz pochodziła ze zmieszania się Proto-Indo-Europejczyków ze stepu pontyjsko-kaspijskiego z miejscowymi neolitycznymi rolnikami. Większość mężczyzn KCsz - podobnie jak połowa współczesnych Polaków - była nosicielami haplogrupy R1a-M417 oraz jej rozmaitych subkladów. Najstarsza znana obecnie próbka R1a-M417 pochodzi z cmentarzyska kultury Średni Stog II z miejscowości Kupiańsk na Ukrainie (obwód charkowski), datowana jest na rok 3500 p.n.e.

Kultura unietycka, która rozwijała się na zachodzie Polski (około 550 stanowisk archeologicznych z tego obszaru) przez sporą część czasu trwania Epoki Brązu, uważana jest przez wielu za protoceltycką lub proto-italo-celtycką.

Epoka Żelaza

W trakcie późnej Epoki Brązu oraz wczesnej Epoki Żelaza, większość terytorium Polski zajmowała ludność Kultury Łużyckiej. Bez wątpienia najsłynniejszym stanowiskiem archeologicznym tej kultury jest Biskupin koło Żnina, na ziemiach historycznej Wielkopolski. W wyniku analiz dendrochronologicznych ustalono, że drewno użyte przy budowie tej osady pochodzi z drzew ściętych w latach 747-722 p.n.e. Biskupin był dużą ufortyfikowaną osadą zamieszkałą przez ok. 1200 osób.

Wkrótce po roku 400 p.n.e., na ziemie Polski przybyli z terenów Czech i Moraw Celtowie, reprezentujący wówczas archeologiczną Kulturę Lateńską (La Tène). Osiedli oni przede wszystkim na terenach Śląska, Małopolski i Podkarpacia. Kolejna fala osadników celtyckich przybyła w latach 279-277 p.n.e., a kilka mniejszych fal jeszcze później. Ludy celtyckie zamieszkujące na terenie Polski, których nazwy znamy z antycznych źródeł pisanych, to Lugiowie, Anartowie (Anartofraktowie - dosłownie odłam Anartów) oraz Kotynowie. Ci ostatni kojarzeni są z kulturą puchowską, która rozwijała się na północy Słowacji i w niektórych częściach południowej Polski aż do ok. roku 170 n.e.

W trakcie trwania Epoki Żelaza, na ziemie Polski migrowały plemiona Germanów, wywodzących się z ludności kultury nordyjskiej ze Skandynawii i kultury jastorfskiej z Północnych Niemiec. Ludy będące potomkami tych imigrantów znane są ze źródeł antycznych pod nazwami takimi jak Goci, Gepidowie i Wandalowie (którzy stanowili de facto konfederację kilku plemion), ale także Burgundowie, Lemowiowie, Rugiowie, Ulmerugiowie (czyli wyspiarscy Rugiowie), Sidynowie, Skirrowie oraz Hirrowie. Również plemię lokalizowane na ziemiach Polski o nazwie Awarinowie mogło być germańskie (mógł to być odłam Warinów). Nazwy niektórych spośród tych ludów zniknęły później z kart dziejów, inne zaś stały się sławne w trakcie Okresu Węrówek Ludów, kiedy większość ludności wschodniogermańskiej opuściła ziemie Polski. Część jednak pozostała. Prokopiusz w "Historii Wojen" (III, xxii, 13-16) napisał o tych Wandalach jacy pozostali w swojej dawnej ojczyźnie i zostali zasymilowani przez Słowian. Także staroangielski poemat "Widsith" wspomniał Gotów, którzy pozostali w "lasach nadwiślańskich" i bronili się przed najazdami Hunów. Wstępne wyniki badań polskich naukowców takich jak A. Juras, J. Piontek, M. Figlerowicz i M. Zenczak (publikacje "Y-chromosome haplogroup assignment through next generation sequencing of enriched aDNA librariers" oraz "Comprehensive analysis of microorganisms accompanying human archaeological remains") wskazują, że linie Y-DNA takie jak I1a3a1a1a-L1237, I1a2a-Z59 (być może I1a2a2a5-Y5384) oraz I2a2a1b2a-L801 mogą być związane z Germanami Wschodnimi.

Północno-Wschodnie części starożytnej Polski, ziemie na wschód od Dolnej Wisły, zamieszkiwali Zachodni Bałtowie, przodkowie plemion pruskich i jaćwieskich. Byli oni znani Rzymianom pod łacińską nazwą Aestiorum gentes (Estiowie, ludy estyjskie). Antyczne teksty źródłowe wymieniają także Galindów (lokalizowani na Mazurach) i Sudowów (na Suwalszczyźnie i Podlasiu). Inne ludy wzmiankowane w starożytnych tekstach, takie jak Weltowie, Wenedowie Nadwiślańscy, Bulanowie czy Stawanowie, prawdopodobnie również zamieszkiwały różne rejony obecnej Polski Wschodniej i Środkowej. Badacze spierają się co do przynależności etnicznej owych ludów, niektórzy widzą w nich Prasłowian czy też Proto-Słowian, inni natomiast łączą je z Bałtami lub innymi rodzinami językowymi.

R1a-Z92 oraz R1a-M558 to klady Y-DNA często wiązane z Bałtami (z wyjątkiem gałęzi Y35 lub CTS3402 oraz YP343, które są odmianami M558 typowymi dla Słowian), podobnie jak klad M2783 haplogrupy N1c.

Południowo-Wschodnia Polska w czasach rzymskich zamieszkana była prawdopodobnie przez tzw. Wolnych Daków - przez plemiona takie jak Kostobokowie i Igyllionowie. Burowie, którzy mieszkali na południowy-zachód od dzisiejszego Krakowa, mogli być plemieniem pokrewnym Burom z terenu Dacji. Najbardziej na północny-zachód zlokalizowanym spośród znanych toponimów pochodzenia dackiego, jest Setidava, wiązana z dzisiejszym Koninem. Być może była to ufortyfikowana dacka osada lub strażnica zbudowana w trakcie panowania Burebisty (82-44 p.n.e.).

Inne osady wymienione w starożytnych tekstach, które mogły znajdować się na terenie Polski, to między innymi Carrodunum (być może współczesny Kraków), Kalisia (utożsamiana często z Kaliszem), Askaukalis (być może Inowrocław), Arsonium (Wieluń lub Wieruszów), Leukaristos (umiejscawiany w okolicach Opola, aczkolwiek wg. innej teorii był to dzisiejszy Trenczyn na Słowacji), Lugidunon (możliwe, że to Legnica), Budorigum (lokalizowane pod Wrocławiem), jak też Scurgum, Viritium, Virunum, Gittonium, Helibo, Truso, Bunitium, Rugium, Colancorum, Stragona i Limios alsos. Wiele z tych osad prawdopodobnie istniało wzdłuż Szlaku Bursztynowego.

Późna Starożytność i Wczesne Średniowiecze

W trakcie trwania Okresu Wędrówek Ludów, ziemie Polski mocno się wyludniły. Jednak najnowsze odkrycia archeologiczne i badania palinologiczne wskazują, że przynajmniej na niektórych obszarach - prawdopodobnie zwłaszcza w Wielkopolsce i na Kujawach - ludzka aktywność osadnicza nieprzerwanie trwała i pola były nadal uprawiane przez cały omawiany tu okres.

Słowianie opanowali cały obszar współczesnej Polski (z wyjątkiem północno-wschodniej części zamieszkiwanej przez Bałtów Zachodnich) najprawdopodobniej w latach ok. 450-650 n.e. Główne markery Y-DNA wiązane z ekspansją Słowian to prawdopodobnie R1a-L260, R1a-YP515, R1a-L1029, I2a-Y3120, R1a-CTS3402 oraz R1a-YP343. Wstępne wynki badań kopalnego DNA z Polski Wczesnych Piastów (900-1200 n.e.) wskazują, że obecne były tu wówczas również inne haplogrupy Y-DNA (w tym J2a1a-L26, I1a2a2a5-Y5384 i R1b1a2-L150.1). Słowianie zasymilowali i zmieszali się z ludnością przedsłowiańską, w wyniku czego doszło do etnogenezy Lechitów (ludów mówiących językami z grupy lechickiej języków zachodniosłowiańskich), przodków Polaków.

Od drugiej połowy VII wieku n.e., ale zwłaszcza od VIII wieku, Słowianie na ziemiach polskich rozpoczęli wznoszenie ufortyfikowanych osad zwanych grodami. Proces budowy sieci grodów plemiennych na terenie Polski nasilił się w trakcie IX wieku.

Pierwsza połowa X wieku to czas wyjątkowo intensywnego rozwoju i wzmożonej aktywności państwowotwórczej w Wielkopolsce, gdzie pojawia się w tym okresie charakterystyczny typ grodów, wiązany z ekspansją domeny Piastów. Część spośród starszych grodów plemiennych została zniszczona przez podbijających nowe ziemie Piastów, a na ich miejscu wzniesiono nowe grody piastowskie. Inna część grodów nie wykazuje śladów dyskontynuacji ani oznak zniszczenia, wobec czego należy przyjąć, iż zostały one pokojowo wcielone do państwa Piastów, albo że należały do Piastów lub ich sojuszników od początku. W roku 966 książę Mieszko I przyjął chrzest, w wyniku czego Polska stała się częścią Cywilizacji Łacińskiej. Do końca X wieku Piastowie zjednoczyli pod swoim panowaniem większość ziem współczesnej Polski, a nawet niektóre tereny dziś do Polski nienależące. Przez kolejne 200 lat, granice obszaru rozumianego pod pojęciem Polska pozostały stosunkowo stabilne, obejmując mniej więcej to samo terytorium co dzisiaj. Co prawda po śmierci Bolesława III Krzywoustego (rok 1138), rozpoczął się w Polsce okres rozbicia dzielnicowego (rozdrobnienia feudalnego), ale wszystkie owe księstwa dzielnicowe były nadal powszechnie uznawane za polskie i uważane za części składowe Polski. Jednak pod koniec XII wieku, Polska utraciła kontrolę nad Pomorzem Zachodnim, które w roku 1181 przeszło pod wpływy Danii i Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Później Dania też utraciła kontrolę nad tym obszarem po bitwie pod Bornhöved (rok 1227).

Od Późnego Średniowiecza do Dziś

W XIII wieku rozpoczęła się ekspansja na wschód Brandenburgii pod rządami dynastii Askańczyków, w wyniku której Brandenburgia uzyskała przyczółki terytorialne na wschód od Odry w Ziemi Lubuskiej - z tych zdobyczy wykrojono później tzw. Nową Marchię. Mniej więcej w tym samym czasie, w roku 1218, rozpoczęła się krucjata przeciwko pogańskim Prusom. W 1226 książę Konrad Mazowiecki zaprosił do Ziemi Chełmińskiej Krzyżaków, aby pomogli w krucjacie. Krzyżacy przybyli w 1228. Do roku 1283 opór Prusów i Jaćwingów został przez krzyżowców stłumiony a ludność nawrócona na chrześcijaństwo. Wkrótce potem dotychczasowi sojusznicy zaczęli walczyć - w latach 1308-1309 wojska Zakonu Krzyżackiego zaatakowały i zajęły ziemie Polski na Pomorzu Gdańskim. Po roku 1311, nowi władcy Królestwa Czech - dynastia Luksemburgów - kontynuowali politykę swych poprzedników - Przemyślidów - mającą na celu przejęcie kontroli nad polskimi księstwami na Śląsku, rządzonymi przez Piastów. Ostatecznie udało im się odnieść sukces w tym przedsięwzięciu. Polska podniosła się z rozbicia dzielnicowego (wznowienie istnienia zjednoczonego Królestwa Polskiego uchwalono na zjeździe w Sulejowie w roku 1318), ale odpadły od niej Pomorze Zachodnie, Pomorze Gdańskie, Ziemia Lubuska (Nowa Marchia) oraz Śląsk. Król Kazimierz III Wielki (1333-1370) nie zdołał odzyskać Pomorza i Śląska. Zamiast tego, zdecydował się podjąć ekspansję na ziemie ruskie i w 1340 wcielił do Polski Księstwo Halickie wraz ze Lwowem. Ta data stanowiła początek polskiej ekspansji na wschód, która trwała przez kolejne trzysta lat. W XV wieku w wyniku wojen polsko-krzyżackich, Polska zdołała wreszcie odzyskać Pomorze Gdańskie oraz podporządkować sobie ziemie Zakonu Krzyżackiego w Prusach. Polsko i Litwa zjednoczyły się, tworząc Unię Polsko-Litewską a później Rzeczpospolitą Obojga Narodów. W XVI wieku i w pierwszej połowie wieku XVII Polska umocniła swoje wpływy w Prusach i w Inflantach oraz kontynuowała politykę ekspansji na wschód. Od połowy XVII wieku, z powodu serii wyniszczających wojen i kryzysów gospodarczych, siła Rzeczypospolitej zaczęła słabnąć.

Wydarzenia XVIII wieku a następnie wojen napoleońskich doprowadziły do podziału Polski między Rosję, Prusy-Brandenburgię i Austrię. W roku 1918 Polska odzyskała niepodległość ale zmuszona była walczyć o swoje granice. Po I wojnie światowej udało się odzyskać części Górnego Śląska, ale nie cały region. W przededniu wybuchu II wojny światowej, powierzchnia II RP wynosiła ok. 390.000 km2. We wrześniu 1939, na Polskę napadły III Rzesza Niemiecka i ZSRR, dokonując kolejnego rozbioru kraju. Około 3 miliony polskich Żydów i prawie drugie tyle Polaków straciło życie w wyniku wojny i okupacji. Po wojnie przywódcy ZSRR, USA oraz Wielkiej Brytanii ustalili nowe granice Polski. Kresy Wschodnie (o powierzchni ok. 181.000 km2) zostały wcielone do ZSRR, podczas gdy do Polski przyłączono ok. 101.000 km2 ziem należących przed wojną do Niemiec, jak też obszar Wolnego Miasta Gdańska (ok. 2.000 km2). Zmianom terytorialnym towarzyszyły przemieszczenia ludności na wielką skalę, dotknęło to zwłaszcza Polaków z Kresów Wschodnich oraz Niemców z ziem na wschód od Odry i Nysy. Obecnie terytorium państwa polskiego wynosi ok. 312.000 km2, a jego zachodnia granica jest zbliżona do tej sprzed 850 lat.

Niesłowiańskie mniejszości etniczne, które w toku dziejów imigrowały i osiedliły się w Polsce, to m.in. Niemcy, Żydzi, północni Francuzi, Walonowie, Flamandowie, Holendrzy i Fryzowie (grupy takie jak Olędrzy czy Mennonici), Ormianie (którzy posługiwali się językiem armeno-kipczackim), Szkoci, Wołosi (pasterze mówiący językami romańskimi), Karaimi, Tatarzy Lipkowie, Węgrzy, Romowie i inni. Mniejszości należące do Bałto-Słowian, zamieszkujący w różnych okresach historycznych na ziemiach Polski, to m.in. Litwini, Rosjanie (w tym Starowiercy), Rusini (Łemkowie, Bojkowie, Huculi, itd.), Poleszucy, Ukraińcy, Białorusini, Słowacy, Czesi (m.in. Bracia Czescy, Husyci, itd.), Serbołużyczanie, Prusowie, Jaćwingowie, Łotysze i inni.

Cel i metodologia

Celem tego projektu jest wyjaśnienie regionalnych różnic genetycznych między Polakami. Aby określić granice między proponowanymi regionami genetycznymi, wzięliśmy pod uwagę obszary osadnictwa w populacjach starożytnych, średniowiecznych i późniejszych, oraz miejsca, w których najróżniejsi osadnicy osiedlali się najintensywniej.

Sądzimy, że historyczne granice księstw, królestw i imperiów, a także granice językowe, dialektalne, wyznaniowie i kulturowe, również wpłynęły na sposób rozprzestrzeniania się genów w populacji w czasie, ponieważ ludzie częściej migrowali i zawierali związki małżeńskie w obrębie granic naturalnych, politycznych i etnicznych.

Proponowany podział Polski na regiony genetyczne

Nasze wstępne badania wskazują, że co najmniej 15 obszarów Polski może mieć wyraźne różnice genetyczne.

• Dolny Śląsk
• Górny Śląsk
• Małopolska
• Mazowsze
• Nowa Marchia (Ziemia Lubuska)
• Polska Centralna (Sieradz-Łęczyca)
• Polska Północna*
• Polskie Góry
• Pomorze Zachodnie
• Pomorze Wschodnie (Kaszuby)
• Prusy Górne (Oberland)
• Ruś Czerwona
• Suwalszczyzna-Podlasie
• Warmia-Mazury
• Wielkopolska

*W tym Kujawy, Krajna, Z. Dobrzyńska, Z. Chełmińska, Kociewie, Z. Lubawska, Bory Tucholskie, Kosznajderia, Wolne Miasto Gdańsk, Żuławy Wiślane oraz Powiśle).

Jak mogę wziąć udział?

Projekt One Family One World jest dostępny dla wszystkich na całym świecie i składa się z dwóch części.

• 1. Stworzenie drzewa genetyczno-genealogicznego dla każdej osoby z całego świata, niezależnie od tego skąd pochodzi twoja rodzina.
• 2. Ustalenie regionalnych proporcji pochodzenia w obrębie krajów, podobnie jak to zostało uczynione dla Wysp Brytyjskich w projekcie "The Peopling of the British Isles". Ta część projektu adresowana jest do osób ze wszystkimi czterema dziadkami urodzonymi w odległości 80 km od siebie na obszarach, których strukturę genetyczną badamy.

Jeśli wykonałeś już test DNA z Living DNA, wszystko, co musisz zrobić, aby dołączyć do projektu, to zalogować się na swoje konto, kliknąć zakładkę "Research" i wybrać udział w naszym projekcie badawczym dotyczącym globalnych przodków, jeśli jeszcze tego nie zrobiłem.

Jeśli przetestowałeś już swoje DNA w innej firmie (23andMe, AncestryDNA, MyHeritage lub FTDNA Family Finder), możesz dołączyć do projektu tutaj za darmo. Po przesłaniu formularza z danymi rodziny, otrzymasz wiadomość e-mail z potwierdzeniem utworzenia Twojego konta Living DNA i zostaniesz poproszony o przesłanie swojego genomu za darmo.

Jeśli jeszcze nie przetestowałeś swojego DNA w jednej z powyższych firm, musisz zamówić Test Living DNA do wzięcia udziału.

Dane dostarczane w ramach projektu są ściśle poufne i poufne w ramach certyfikatu Living DNA ISO: 27001 w zakresie bezpieczeństwa informacji. Aby uzyskać więcej informacji, zapoznaj się z Polityką prywatności Living DNA.